Wandelen in de voetsporen van Reinaert de vos: hebzucht en eigenbelang in het Waasland

Van alle tijden

Tijdens de hofdag van de koning spreekt iedereen schande van de gemene streken van deze gewiekste vos. “Er moet iets gebeuren om dat te stoppen”, moet de koning gezegd hebben. De daad wordt meteen bij het woord gevoegd: Bruun de beer en Tibeert de kater worden ons wandelgebied in gestuurd om de vos te vinden en te dagvaarden. Maar Reinaert laat zich niet zomaar naar de koning sturen. Bruun vergeet zijn opdracht als de vos over honing praat. Het water loopt hem uit de mond en hij vergeet daardoor helaas zijn missie. Reinaert zet ook de kat Tibeert op het verkeerde been door hem wijs te maken dat er in het kippenhok van de pastoor allemaal vette muizen zitten. Dat maakt de kater hongerig, terwijl de vos weet dat zojuist een val in het hok is geplaatst. Dat loopt dus ook verkeerd af.

De boodschap achter deze delen van het boek zijn dus duidelijk. De hovelingen – of misschien zelfs de mens in zijn algemeenheid – worden gedreven door gulzigheid, wellust en honger naar macht en Reinaert maakt daar gebruik van om zijn doel te bereiken. Van den Vos Reynaerde is een satire, die de middeleeuwse samenleving – met name de omgeving van de vorst – een spiegel voorhoudt. De vertelling laat zien dat hebzucht en eigenbelang de vijanden zijn van rechtvaardigheid, rechtszekerheid en hoofse beschaving. Kijk nu eens naar de actualiteit. Zo kan dus een episch dierdicht uit omstreeks het jaar 1260 ook nu nog actueel en herkenbaar zijn, een tijdloos verhaal.

Landelijke rust

We keren het beeld de rug toe en voelen nog even de blik van een van de vossen voordat we ons weer verschuilen achter de hoge dijk met populieren. Soms is er een plukje bos en soms een wiel, dat is een soort meertje ontstaan door een dijkdoorbraak. Verder is het landschap gestructureerd en klaar voor het volgende seizoen om uiteindelijk weer te oogsten van de vruchtbare gronden. We verbazen ons over de rust in dit landelijke gebied dat op een paar stukjes natuur na onder invloed van mensenhanden is ontstaan. In de tijd van Reinaert was het landschap nog niet in cultuur gebracht. De schrijver van het boek heeft de plek in Reinaerts leugenachtige verhaal omgevormd tot een plek waar geen levende ziel wil komen, waar alleen nachtvogels huizen en waar honger en kou geleden wordt. Het was dus een hachelijke onderneming om de vos te vangen. Ondanks de donkere wolken vandaag, ziet het er nu een stuk rooskleuriger uit dan in de donkere middeleeuwen. Gelukkig maar.

De dijk op

Na een paar kilometer stappen langs dijken en waterpartijen houden we een stop in een landelijk cafeetje. Daarna volgt weer een modderpad, dat de hoge dijk volgt, met een stalen W – we lopen in het Waasland – als markant ijkpunt. De vermoeide voorbijganger kan zelfs even rusten door in de letter plaats te nemen. We maken een lus op de kaart en klimmen dit keer op de dijk om tussen de populieren de weg te vervolgen. Na een scherpe bocht kijken we uit over een grote plas water, omzoomd door bos. We zijn weer terug in het verhaal van de geslepen vos aan de boorden van deze Kriekeputte.

Wie delft het onderspit?

Nadat beide dieren hebben gefaald in het vangen van de vos en gehavend zijn teruggekeerd, slaagt Grimbeert de das er uiteindelijk toch in om Reinaert op sleeptouw te nemen naar het hof. Daar wordt hij in staat van beschuldiging gesteld en ter dood veroordeeld. Zijn aartsvijanden Bruun de beer, Tibeert de kater en Isengrijn de wolf weten meteen wat hun taak is en maken de galg in orde. Maar Reinaert heeft weer een plan. Hij maakt koning Nobel met zijn dubbele tong wijs dat juist deze drie dieren gestraft moeten worden, en dat hijzelf onschuldig is. En hij kent de zwakke plek van de koning, zo tussen neus en lippen door vertelt hij over een verborgen schat hier in de Kriekeputte. Het is daar een echte wildernis, ver in het moer: ‘een borne heet Krieke pit. Int oest hende van Vlaendren’ in of nabij ‘een bosch’, vertelt hij. Koning en koningin zijn daarmee om met die rijkdom in het verschiet. De vos wordt vrijgesproken. Koning Nobel en zijn hof blijven verslagen en gedesillusioneerd achter.

Op een dwaalspoor

Willem die Madocke maecte, zo noemt de schrijver zich. Alleen zijn voornaam Willem is bekend. Hij heeft Van den Vos Reynaerde meesterlijk geschreven, weten historici. Van den Vos Reynaerde was ontzettend populair in de 13e eeuw. Het is een van de weinige literaire Nederlandse teksten waarvan al in de middeleeuwen een Latijnse vertaling is gemaakt. De schrijver van dit verhaal gebruikt de sluwe vos om zijn publiek telkens op het verkeerde been te zetten. De ene keer wekt Reinaert bewondering door zijn slimheid, dan weer roept hij afschuw op door de manier waarop hij anderen te grazen neemt. We staren over het water en weten eigenlijk wel zeker dat er geen schat verborgen ligt, het was vast weer een leugen. Maar toch, echt zeker weten we het niet. Want misschien heeft de slimme vos voor een keer wel de waarheid gesproken. Je trapt er zo weer in. Zie ik daar iets glinsteren of is het de zon die net nog even doorbreekt deze dag? Alsof een vos ons in de oren fluistert, hebzucht en eigenbelang.

Reynaertgenooschap

De vos Reinaert leeft nog steeds in deze streek, zowel aan de Belgische als aan de Nederlandse kant van de grens. Er is zelfs een Reynaertgenootschap, dat dierenverhalen van vroeger tot nu, voor jong en oud, lokaal en internationaal bestudeert en documenteert. Ze geven lezingen, rondleidingen en organiseren stiltewandelingen. Op termijn wordt gestreefd naar een studie- en documentatiecentrum en/of museum in het Land van Reynaert.

www.reynaertgenootschap.be

Praktisch: wandelroute

De wandeling door het land van de Kriekeputte is ruim 7,5 km lang. Het is gebaseerd op knooppunten, waardoor je op een willekeurige plek kan starten. Wij begonnen bij knooppunt 92, de kruising tussen de Groenendam, Groenendijkstraat en Verbindingsstraat in Meerdonk. Of volg deze ruim 7-kilometer lange Saleghem wandelroute.